Destana Kela Dimdimê
Destana Kela dimdimê di sala 1609-1610an de di nav sînorên
Rojhilatê Kurdistanê de li çîyayê dimdimê de derbas bûye û destaneke
berxwedanê ye. Versîyonê destana kela dimdimê hene. Min versiyonu
Casimê Celîl û Erebê Semo xwend.
Emerê Celalî (Xanê çengzêrîn) hortekî pir jêhatî bûyeû di nav civaka Kurda
de mirovekî bi navû deng bûye. Padisahê Tirka ji Stenbolê fermana wî derdixeû
dixwazin burada teslîmbibe. Lê belê Emerê celalî teslîm nabe û malbata xwe hildide
ûê koç Rojhilat Kurdistanê û nêzikê Gola Urmîyê dike. Li nêzîkê gola Urmîyê girek
hebûye, ewû malbata xwe li wira konê xwe vedikin. Lê belê haya Sahê Iranê Sah
Abbas ji wan tune bûye.
Rojekî Sah Abbas û xizmetkarên xwe nêzikê çadira Emerê Celalî re
derbas dibin û Sah wana meraq dike û dibêje ew kêne gelo? Sah Abbas tenê diçe
Konê wan û li cem wan rûdinê û xwe nade naskirin. Emerê Celalî ji sah re hizmetê
dike. Sah Abbas qelûna xwe derdixe ku vêxeû ji Emerê Celalî agir dixwaze. Emere
Celalî koze agir dide ser deste xwe û tîne cem Sah Abbas. Sah Abbas pir sasû mat
Dimine. Donê destê Emerê Celalî jorda diniqute û dirije. Sah Abbas qelûna xwe
vêdixe û agir ji ser destê Emer dixe û kîsikek zêr dixe destê wî. Emerê Calalî xwe
dide nasîn û dibêje em ji destê romê hatine vira û vega Sah perçeyek erd bida
ben, ben yê ji xwe re hanî û xan avabikirana. Sah jî dibêje terefê min de min da te.
Rojekî Sah Abbas disine pey Emerê Celalî û Emer diçe dîwana sahû Sah jê
re dibêje te ez naskirim ue ew jî dibêje erê. Emer, ji sah Erdekî dixwaze û dibêje
Sah; tê qasê postê ga erde bidî min û ez ê ji xwe re avaya çêbikim û Sah jî jê re
dibeje; ez qasê postê ga erde didime te. Emer ji Sah sêsit xortê Kurd jî ji sah
dixwazeû Sah wana jî dide wî.
Pêstê wextan serek diqewime û milekî Emerê Celalî tê jêkirin. Sah Abbas
jê re milekî zêr dide çêkirin. Navê Xanê Çengzêrîn ji wir tê.
Emerê Celalî nêzîkê Gola Urmîyê û li ser girekî keleke mezin çêdike.
Çêkirina kelê xilasdibe û herkes dibêjin emê navê kelê daynine çi? Bavê Emer,
Kevirekî mezin Hilde û ji ser kelê de berdide jêrê. Gava kevir jor de diçe jêrê,
dixe dime dim û bavê Emer dibêje emê navê kela xwe daynine dimdim û navê
kelê datînine dimdimê.
Rojekî Xanê merege (xanê ecem) diçe û ji Sah Abbas re dibêje; Emer Celalî
Kela didimê li dijî te çêkirîye. Sah Abbas bi rojan êrisê dibe ser kele û dixwaze kelê
weran bisiklet. Bi rojan êris dewamdike û nikarin kelê wêran bikini. Ji bere de gotine
kurmê darê ji darê nebe dar pûç nabe. Ev kurmê xayîn Mehmûdkê Alakanîye û ji
Sah re namekî disine û dibêje hû heya avên ku tene kelê hûn wan avan nebirin
hûn nikarin kelê saklandi. Mahmûdkê Alakanî cîyê ku bendê avê diçe kele wan cîyan
evet öyle. Sah Abbas cîhê benda dibîneû ser benda vedikeû çend mîyan serjê dike
û xwena wan beri nav avê dike. Bi vî avayî mirovên kela dimdimê bê av dmîninû
dimrin.
Lehengên Ku Navên Wan Di Nav Destanê De Derbasdibin
Emerê Celalî (Xanê Çengzêrîn)
Sah Abbas (Sahê Ecema)
Mahmutkê elekanî
Xanê meregê (Xanê ecem)
Gülbihar (Jina Emerê Celalî)
Motîfên Di Nav Destanê De Derbasdibin
Emerê Celalî( Xanê Çengzêrîn): Di nav destana Kela Dimdimê de wek lehengekî
bê hempa û jehatî dertê pêsya mirovan.
Mahmutkê Elekanî: Kurmê darê ye. Motîfa xaînî û bêbextîyê ye. Ava ku diçe kelê
nîsanê dijmin dike û dibe sebebê ketina kelê.
Kela Dimdimê: motîfa xwertbûn û berxwedanêye ku bi salan hêjî tê behskirinû
ji me re satin kereste. Bi salan dengbêjan li ser klam gotin û li ser ve berxwedanê
berhem hatin nivîsandin.
Ji bo Destana Kela Dimdimê Gotinên Celîlê Celîl
Sertên ku epos, destan û buyerên Dimdimê heya niha jî wiha zindî mane çi
hayir? Di vê berhemê de ders hene, dersen dîrokê, ku her cara pey neqilkirina veê
serhatiyê guhdar hisyar kirine da dersên xwe jê bigirin. Di wateya herî destani
girîng, berî pês ew mêrxasîya gel e: hîsa azadîxwaziyê di demên rengîn hatine
bervedan, bêsînor, bêqîyase evîndariya lawên kurdan ber bi welatê kal û bavan;
hovîyî û mixenetiya dijmin, rik û kela Kurdan xurt kirine û bune bingeha
serhildanan; xayintî û bêtifaqî, wek kîretî û rûresiya mezin hatine nirxandin.
Wateya humanistiyê, ji bo jiyana aram di bingeha ve destanê de wek daxwaza
Kurdan hatiye danîn, ew wate bêyî rawestan, ji destpêkê heta dawiya destanê di
Guhê xwendevan de deng dide. Kürt serhez nînin, keda xelkê talan nakin, onu
dixwazin li ser erda xwe azadû serbest bijîn, bi evînên xwe sa bin û bi nandariya
xwe ruspî û serbilind bimînin. 1
Destan Çiye?
Destan küryek ji vegotinên gelerî ye ku hem motîfên mitolojik û hem jî
yên efsanewî vedihewîne. Wek küreyên din rûdana destanan jî tekîldarî
pêdiviyên civakî û çandî ye û belkî ji wan curyên din bêhtir hest û ramanên gelekî
an jî civakekê vedihewînin lewra ji aliyekî ve dîroka neteweyê, komê an jî civakê
vedibêjin.2
Ji bo peyva destanê di îngîlîzî de peyvên wek destan, destan, destan, epik siir
on bikaranîn. Ji peyva fransî derbasî épique derbasê ingilîzî bûne. Ev peyv jî wek
gelek têgeh û binavkirinên din ên rojavayî bingeha xwe ji zimanên latinî û yunanca
distînin. Latinî de ev peyv epicus û di yunanca de jî epikos e. Koka wê jî ji eposê tê
û wateya wê jî peyv; çîrok, hikâye; kehanet; s'ira lehengî ye. Di Kurdî de, di
Ferhengî Kurdistan ya Giwî Mukriyanî de wateyên peyva destanê wek çîrok,
çeççerok, çirçirok, rêzik, beserhat, qewatî, serbirde, kevnesob, xebrosk, hatine
destnîsankirin. 3
Fonksiyon û Taybetnendiyên Destanan
Destan xwedî gelek rolên civakî ne. Li gorî Walter j. Fonksiyonel
destanan gelen; pîrozkirina serfiraziyekê, perwerdekirina ciwanan, xurtkirina
hesta yekîtiya civakê an jî agahîdan û parastina derbareyê temamê dîrokê,
jiyannasî, civaknasî, ajelnasî, zanyariyên derbareyê nêçîr, derya an dinyayê
iki islevli bir islev var. 4
Taybetmendiyên destana em li jêr nîsanbikin;
1)-Herçiqasî mînakên pexsanî jî hebin ji aliye teseyê ve menzûm in û ji
gotinên an jî rêzên bipîvan pêk tên. Din av xle de ahengeke müzîkî vedihewînin.
Ligel strandinê ji devam derdikevin û dîsa ligel strandinê di bîra gelan de xwe
diparezin.
2)Xwedî nasnamayake “netewî” ne. Bi rêya destanan ‘netewê’yên
modern dîroka xwe dinivîsin an jî ji bo hebûna xwe destanên xwe dikin bingeh. Ji
vî alî ve ji bo jinûvehilberîna nasnameya “netewî” destan roleke civakî dilîzin.
Hestû ramanên “netewî” bi rêya destanan zindî dimînin. Bi gotineke din destan
“dîroka zindî” ya neteweyan e.
3)Li gel ku mijarên wek evînê jî di nav wan de cih bigirin, mijarên sereke
yên destanan qehremanî ve jî xemaset e. Pevçûna bi “dijmin”an re, tekbirinû
jinûvejiyan destanan ji curyên din cihê dike