RONAYOXÊ ALFABEYA MA: CELADET BEDIRXAN

Rosan Lezgîn

Ena alfabeya ke ma pê nusnenê, Celadet Alî Bedirxanî û çend hevalanê xwu virasta. Celadet lajê Alî Bedirxanî û tornê Mîr Bedirxanî yo. Eslê înan Cizîra Botan ra yo, la Celadet serra 1893 de Îstanbul de ame dinya.

Zemanêk, Cizîra Botan merkezê mîrektîya Botanî bi. Tewr peynî de, Mîr Bedirxan mîre bi. Botan, Kurdistan de mintîqeyêko gird o.

Mîr Bedirxan 1803 de ame dinya. Hestês serrîya xwu de bi mîreyê Botanî. Bedirxan Begî 1842 de xwuserîye îlan kerde. 

Cizîre zî biye paytext. Mezelê Mem û Zîne nika Cizîre de yo. “Mem û Zîne” nameyê yew kitabê edebî yê kurdan o. Ehmedê Xanî nusto.

Artêsa Usmanîyan 1847 de panc hetan ra êrîs kerd û Mîrektîya Botanî rijna, Bedirxan Beg bi sarê keyeyê ey wa berd Îstanbul.

Usmanîyan, dima Bedirxan Beg surgunê Rodosî kerd la lajê ey Îstanbul de mendî. Zafê tornê Bedirxan Begî Îstanbul de ameyî dinya. Nînan ra yew Celadet o.

Celadetî mektebo verîn û miyanîn Îstanbul de wendî. Ê wextan herbê cîhanî yo yewin qewimîya. Celadet zî sey efser miyanê artêsa Usmanîyan de si herb. 

Dima, Celadet û birayê xwu Kamuran seba wendisî siyî Almanya. Înan hîrê serrî uca wend. Seba ke dewleta Usmanîyan miyan ra wedarîya û Tirkîya ronîya, Celadet û birayê xwu uca ra siyî Qahîre. Çimkî dewleta Tirkîya êdî kurdî nêwastêne.

Celadet Bedirxanî miletê xwu ra zaf hes kerdêne. Tim wastêne ziwan û edebîyatê Kurdî rê xizmet bikero. 

Yew hevalê Celadetî o fransiz estbi, nameyê ey Roger Lescot bi. Eno merdim zî ziwan û folklorê kurdan ra hes keno. Wazeno destanan, deyîran û sanikanê kurdan arêdo. Ey destanê Memê Alanî fekê dengbêjan ra arêda û çap kerde.

Roger Lescot û Celadet Bedirxan gama ke miyanê kurdan ra geyrenê, fekê dengbêjan ra deyîran arêdanê. O wext, hema alfabeya kurdan a Latînî çinê bî. Yanî, ena alfabeya ke nika ma pê nusnenê, hema çinê bî.

Çiyo ke arêdanê, Celadet bi alfabeya erebkî nusneno, Roger zî bi alfabeya latînkî nuseno. Dima gama ke wanenê, Celadet ewnîyeno ke alfabeya Latînî nustisê Kurdî rê hîna bas a. Enê ser o, qirar dano, vano “Ez gereka seba Kurdî yew alfabeya Latînî amade bikerî.”

Celadet Bedirxan 1930 de alfabeya Latînî ya Kurdî amade keno. La Ekrem Cemîlpasa û Hemzeyê Muksî alfabeya ey rexne kenê. 

Serra 1931 de rojêk Celadet Bedirxan, Ekrem Cemîlpasa, Hemzeyê Muksî û Mûsa Beg keyeyê Alî Axayê Zilfoyî de kom benê. Keyeyê Elî Axayî Sam de biyo. Sam paytextê Sûrîye yo. 

Enê zanayeyê kurdan keyeyê Elî Axayî de werdê xwu wenê, çaya xwu simenê. Dima, dest pê kenê alfabeya ke Celadetî amade kerda ser o xebitîyenê. 

Celadet vano “Gelî hevalan. Her milet, yew ziwanê xwu esto. Ziwanê her miletî goreyê venganê ê miletî virazîyayo. Ziwanê ma kurdan Kurdî zî goreyê qiseykerdisê ma ameyo meydan.” 

Ekrem Cemîlpasa vano “Kurdî tenya yew ziwan nîyo. Panc varyantan ra ameyo meydan. Enê; Kirdî, Kurmancî, Soranî, Hewramî û Lurî yê.”

Hemzeyê Muksî vano “Alfabeya ke ma amade kenê, gereka heme varyantan rê bibo.”

Celadet vano: “Varyantê Kurdî zaf tênizdî yê. Alfabeya ke mi amade kerda 31 herf ê. Bi ena alfabe heme varyantê ma nusîyenê.” 

Wina derg û dila suhbet kenê. Peynî de pêro piya qirar danê û ena alfabeya ke ma pê nusmenê qebûl kenê. 

A roje ra nat zafê kurdan bi ena alfabe nusnenê. La kurdê ma yê Basûrî û Rojhilatî bi alfabeya Erebî nusnenê.

Celadet Bedirxanî dima dest pê kerd, 1932 de Sam de yew kovare vete. Nameyê kovare “Hawar” a. Kovara Hawar de hîna zaf nusteyê Kurmancî wesanîyayê. La ca diyayo tayê nusteyanê Soranî û Kirdî zî. 

Kovara Hawar seba nustoxîya Kurdî eynî sey mektebî bî. Zaf kesan tede dest bi nustisê Kurdî kerd. Cegerxwîn, Nûredîn Zaza, Osman Sebrî, Kamuran Bedirxan û Qedrîcanî Hawar de nustêne.

Senî ke her milet yew ziwanê xwu esto, gereka yew alfabeya xwu zî bibo. Çimkî bê alfabe ziwan nênusîyeno. Nika kurdî bi di alfabeyan nusnenê. Yew alfabeya Latînî, yew zî alfabeya Erebî ya.

Celadet Bedirxan badê ke kovara Hawar vejeno, dima dest bi nustisê gramerê Kurmancî keno. Wexto ke merdim gramerê ziwanî bas nêzano, merdim nêeskeno rast binusno. Eke ziwan rast nênusîyo, fam nêbeno.

Celadet Bedirxan neke tenya kovare vejeno, kitaban zî çap keno. Enê kitaban ra yew Mewlidê Nebî yê Usman Efendîyê Babijî yo. Badê Ehmedê Xasî Usman Efendî zî bi Kirdî yew mewlid nustbi.

Ma zî gereka heta bi heta mamosta Celadet Ali Bedirxanî rê minetkar bê. Ma xwu rê ey nimûne bigêrê û ma zî çiyo ke vernîya miletê ma akeno, semedê miletê xwu biyarê meydan.